Richtlijn Tijdelijke Bescherming voor vluchtelingen uit Oekraïne: vaststellen of iemand onder de richtlijn valt meest genoemde uitdaging

EU-lidstaten kampen vaak met dezelfde uitdagingen bij de toepassing van de Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB) voor ontheemden uit Oekraïne. Zo kan het lastig zijn om te bepalen of mensen binnen de reikwijdte van de richtlijn vallen. Taalproblemen bemoeilijken de toegang tot de arbeidsmarkt, medische zorg en onderwijs. Ook de krapte op de huizenmarkt en personeelstekorten in zorg en onderwijs spelen mee. Het Europees Migratienetwerk (EMN) bracht in kaart hoe de RTB is toegepast in de eerste helft van 2023 en welke uitdagingen en succesvolle praktijkvoorbeelden landen hebben.

> Lees het volledige EMN-onderzoek (met een vergelijking tussen 25 EU-lidstaten*) en de benchmark van EMN Nederland (analyse overeenkomsten en verschillen tussen Nederland en andere lidstaten}

De RTB geeft ontheemden uit Oekraïne bepaalde rechten, bijvoorbeeld op opvang, onderwijs, toegang tot medische zorg en de arbeidsmarkt. Lidstaten kunnen de richtlijn naar eigen inzicht toepassen, de uitvoeringspraktijk verschilt dan ook. Tot aan de verlenging van de RTB op 4 maart 2023 vielen in Nederland ook ontheemden met een tijdelijke Oekraïense verblijfsvergunning (vaak ‘derdelanders uit Oekraïne’ genoemd) onder de richtlijn. Sinds de verlenging moeten zij de reguliere asielprocedure doorlopen.

Criteria voor tijdelijke bescherming

Veel landen (CY, EE, FI, HU, IE, IT, LU, LV, NL) vinden het lastig vast te stellen of iemand recht heeft op tijdelijke bescherming. Het gaat dan om de vraag of degene vóór 24 februari 2022 in Oekraïne woonde en of hij/zij het land na die datum is ontvlucht. Hierdoor maken sommige landen zich zorgen of mensen die recht hebben op tijdelijke bescherming mogelijk worden geweigerd (FI, EE, BE, LU), of dat ze juist mensen toelaten die geen recht hebben op tijdelijke bescherming (CZ, DE, EE, NL). 

Barrières bij werken, leren en wonen

Taalbarrières bemoeilijken de toegang tot de arbeidsmarkt (BE, CY, CZ, DE, ES, FR, IE, IT, LT, LU, NL, PL, SK), medische zorg (meeste landen) en onderwijs (BE, CZ, EE, FR, HR, HU, IE, LT, NL, SI, SK). Omdat veel vrouwen met kinderen uit Oekraïne zijn gevlucht, is gebrek aan kinderopvang (BE, BG, CZ, DE, FR, IE, IT, LU, NL, SK) voor hen vaak een belemmering om te kunnen werken. Ook het niet kunnen erkennen van kwalificaties (AT, BE, CZ, DE, EE, FI, FR, LT, LU, NL, PL, SK) is in veel landen een obstakel. Als leerlingen uit Oekraïne dubbele curricula (zowel het Nederlandse als het Oekraïense onderwijs) volgen zorgt dat volgens 9 landen voor uitdagingen (CZ, EE, FI, IE, LU, LV, NL, PL, SI).

Ook kunnen krapte op de huizenmarkt (BE, CY, CZ, DE, ES, FR, IE, IT, LT, LU, NL, SK,), een tekort aan leraren of scholen (BE, CZ, EE, FR, IE, LU, NL, PL, SK), een personeelstekort in de zorg (AT, CZ, EE, IE, NL, SK) en culturele verschillen zorgen voor uitdagingen. 

Tijdelijkheid hindert duurzame oplossingen

Veel lidstaten vinden dat de tijdelijke aard van de richtlijn duurzame oplossingen belemmert. In Nederland zijn gemeenten bijvoorbeeld minder snel geneigd om (bouw)vergunningen voor opvangplekken te geven. In Finland registreren vluchtelingen uit Oekraïne zich relatief weinig (30%) door het gevoel dat hun situatie tijdelijk is. In sommige landen (BE, CZ, DE, IT) maakt de tijdelijkheid het lastig voor werkgevers om een duurzaam arbeidscontract te bieden.

Succesvolle toepassing RTB

Het EMN-onderzoek laat ook zien hoe EU-lidstaten actie namen om de uitdagingen het hoofd te bieden en de toepassing van de RTB te verbeteren. Voorbeelden voor de arbeidsmarkt, medische zorg en onderwijs zijn:

• In Nederland stimuleert de overheid taallessen en stelt beroepen open voor ontheemden uit Oekraïne die (nog) niet voldoen aan alle formele eisen. Oostenrijk, België, Finland en Ierland hebben speciaal beleid om de registratie bij uitzendbureaus voor ontheemden uit Oekraïne te vergemakkelijken. Duitsland moedigt bedrijven aan om ontheemden uit Oekraïne aan te nemen en hen te begeleiden bij het krijgen van de juiste kwalificaties.
• Het Nederlandse Empatia-project brengt (al dan niet ontheemde) Oekraïense psychologen uit Oekraïne in contact met hulpbehoevende ontheemden uit Oekraïne. In Frankrijk zijn er eerstehulpposten bij opvanglocaties, bezet door het Rode Kruis en een vertaler, die doorverwijzen naar specialistische zorg. In Slowakije kunnen medische professionals uit niet-EU-landen, wiens professionele kwalificaties nog niet worden erkend, tijdelijk als trainee aan de slag.
• Nederland en 10 andere landen (BE, CZ, DE, EE, FR, IE, LT, LV, LU, PL) zetten onderwijspersoneel uit Oekraïne in om de toegang tot onderwijs te verbeteren. In 11 landen (BE, CY, CZ, DE, EE, FR, HR, HU, IE, PL, SK) zijn er speciale taalklassen. Slowakije en Litouwen hebben een speciaal onderwijsprogramma ontwikkeld  voor kinderen uit conflictgebieden en Hongarije heeft twee publieke scholen voor uitsluitend kinderen uit Oekraïne. De Letse overheid financiert jeugdkampen om integratie en taalkennis te bevorderen. In andere landen (BE, EE, PL, SK) organiseren ngo’s dit soort activiteiten.

Toekenningen tijdelijke bescherming eerste helft 2023

In de eerste helft van 2023 daalde het aantal toekenningen voor tijdelijke bescherming onder de richtlijn. In de EU zijn in totaal ruim een miljoen vergunningen verleend aan ontheemden uit Oekraïne. Nederland verleende in deze periode aan 34.775 mensen tijdelijke bescherming onder de richtlijn.

*Deelnemende landen: Oostenrijk (AT), België (BE), Bulgarije (BG), Cyprus (CY), Tsjechië (CZ), Duitsland (DE), Estland (EE), Griekenland (EL), Spanje (ES), Finland (FI), Frankrijk (FR), Kroatië (HR), Hongarije (HU), Ierland (IE), Italië (IT), Litouwen (LT), Luxembourg (LU), Letland (LV), Malta (MT), Nederland (NL), Polen (PL), Portugal (PT), Zweden (SE), Slovenië (SI), Slowakije (SK)